İSİM ) Üç zamandan birine yakın مادل على معنى فى نفسه غير مقترن باحداالزمنة الثالثة

Transkript

1 KAFİYE Kafiye: Sülasi mücerredin ikinci babından ism-i fail müfret müzekkerdir. Ahirindeki te vasfiyetten ismiyete nakil te sidir. İlm-i nahivden bahseden bir kitaptır. Musannıfı: İbn-i Hacib Hazretleridir. Kelime: (s2s1) ( لفظ وضع لمعنى مفرد ). Müfret bir mana için vazolunan lafızdır. Ve isim, fiil, harf olmak üzere üç kısma ayrılır. Çünkü kelime ya kendi nefsinde bir mana üzerine delalet eder veya etmez. Etmiyorsa ona harf denir. Kendi nefsinde bir mana üzerine delalet edenler de ya üç zamandan (mazi, hal, istikbal) birine yakın olurlar veya olmazlar. Yakın olmayana isim, olana ise fiil denir. Kelam: (s2s6) ( ما تضمن كلمتين باالسناد ). İsnad sebebiyle iki kelimeyi tezammün eden lafızdır. Kelam ya iki isimden veya bir isimle bir fiilden hasıl olur. İsim: (s3s2) ( İSİM ) Üç zamandan birine yakın مادل على معنى فى نفسه غير مقترن باحداالزمنة الثالثة olmaksızın kendi nefsinde bir mana üzerine delalet eden kelimedir. İsmin hâssalarından bazıları: Lâm-ı tarifin, cerrin ve tenvinin dahil olmasıdır. Ayrıca müsnedün ileyh (fail, müpteda) ve muzâf olmak ta isimlerin hususiyetlerindendir. İsimler iki kısımdır. Mureb ve mebni Mureb: (s3s5) ( المركب الذى لم يشبه مبنى االصل ). Mebni asla benzemeyip, gayrisi ile ( amili ile ) terekküp eden kelimelerdir. (Mebni asıllar dörttür: Harf, mazi, Basralılara göre emr-i hazır ve cümle) Murebin hükmü: (s3s6) Amillerin değişmesi ile lafzan veya takdiren murebin ahirinin değişmesidir. İğrab: (s3s) ( مااختلف اخره به ليدل على المعانى المعتورت عليه ). Mureb üzerine arız olan manalara delalet etmesi için murebin ahiri kendisi sebebiyle değişen şeydir. (hareke ve harftir.) Murebin nevileri üçtür: Rafi, nasp ve cer. Bunlardan rafi failiyyet alameti, nasp mef uliyyet alameti, cer ise izafet alametidir. Amil: (s4s2) ( مابه يتقوم المعنى المقتضى لالعراب ). İğrabı iktiza eden mana ancak kendisi sebebiyle hasıl olan şeydir. Müfret munsarıf (s4s3) ve cemi mükesser munsarıfların, halet-i raf ı zamme, nasbı fetha, cerri de kesre iledir. Cemi müennes salimlerin, halet-i raf ı zamme, nasbı ve cerri kesre iledir. Gayri munsarıfların, halet-i raf ı zamme, nasbı ve cerri fetha iledir. Mütekellim ya sının gayrisine muzaf olan esma-i sitte-i muğtellenin halet-i raf ı vav, nasbı elif, cerri de ya iledir. Tesniye, isnâni ve zamire muzâf olan kilâ kelimesinin halet-i raf ı elif, nasbı ve cerri ya iledir. Cemi müzekker salim, ülû, ışrûne ve ışrûnenin kardeşlerinin halet-i raf ı vav, nasbı ve cerri ya iledir. İ RAB-I TAKDÎRÎ (s5s3) 1

2 İğrab-ı takdiri iki sebepten dolayı olur; taazzürden dolayı (kelimenin iğrab almasına mani bir durum olduğunda) asan ve ğulamî gibi istiskalden dolayı (İ rab kelimeye ağır geldiğinde) kâzın ve müslimiyye gibi. Bunun dışındaki yerlerde iğrab lafzîdir. GAYR-İ MUNSARIF (s5s6) Gayr-i munsarıf: ( مافيه علتان من تسع او واحدة منها تقوم مقامهما.( Kendisinde dokuz illetten iki illet veya iki illet makamına kaim bir illet bulunan kelimeye denir. Bu illetler: Adil, vasıf, te nis, marife, ucme, cemi, terkip, elif-nunu zaide ve vezn-i fiildir. Gayr-i munsarıfın hükmü; kesre ve tenvini kabul etmemektir. Zaruret-i şiirden ve tenasüpten dolayı gayr-i munsarıflar munsarıf hükmünde olurlar. İki illet makamına kaim olanlar(s6s6) Cemi ve elifâ tte nistir. Elifâ tte nis demek, iki müennes elifi demektir. Bunlar da elif-i maksure ile elif-i memdüdedir. Gayr-i munsarıf alametleri: 1) Adil: (s6s7) Hakikaten (sülâse-meslese, ühara, cümea gibi) veya takdiren (ömera, züfera gibi) ismin asıl siğasından çıkmasına denir. 2) Vasıf: (s7s1) Vasfın şartı vasfiyetin asıldan olmasıdır. Hatta ismiyyetin vasfiyyet üzerine galip gelmesi vasfiyeti asliyeye zarar vermez. (merartü binisvetin erbeın) misalindeki erbeun kelimesi aslında vasfiyet olmadığı için munsarıf kılındı. esved, erkam ve edhem kelimeleri her ne kadar isim olsalar da asılları sıfat olduğu için gayr-i munsarıf kılındı. ef an, ecdel ve ahyel kelimelerinin ise aslında vasfiyet olup olmadığı şüpheli olduğu için gayr-i munsarıflıkları zayıf oldu. 3) Te nis: (s7s6) Müenneslik eğer te ile olursa te nisin şartı alemiyettir. Te nis-i manevinin şartı, yine alemiyettir. Ancak te nis-i manevinin te sirinin vücubunun şartı; Ya üç harften fazla olması, üç harfli olursa ortası harekeli olması veyahutta ucme olmasıdır. Hind kelimesinde bu üç şarttan birisi bulunmadığı için gayri munsarıflığı vacip değil caizdir. Te nis-i manevi ile müzekker isimlenirse şartı; üç harften fazla olmasıdır. 4) Marife: (s8s2) Marifenin şartı alemiyettir. 5) Ucme: (s8s3) Ucmenin şartı acemiyette alem olması, üç harfli olursa ortası harekeli olması veya üç harften fazla olmasıdır. 6) Cemi: (s8s6) Ceminin şartı; he siz siğa-i münteh el-cumû olmaktır. (Siğa-i münteh elcumû: İlk iki harfi meftuh, üçüncü harfi elif, eliften sonra iki harekeli harfi veya ortası sakin üç harfi olan kelimelere denir.) 7) Terkib: (s9s4) Terkibin şartı; alemiyyettir. Bununla beraber terkib-i izafi ve isnadi olmamasıdır. (Bağlebekke gibi) 8) Elif-nunu zaide: (s9s6) Eğer isimde olursa şartı alemiyettir. Sıfatta olursa, Basralılara göre fağlânete vezninde müennesinin olmamasıdır. Küfelilere göre ise fağlâ vezninde müennesinin olmasıdır. 9) Vezn-i fiil: (s10s1) Şartı; Kelimenin fiile mahsus bir vezin üzerine olması veya te yi kabul etmediği halde evvelinde fiilin ziyadelerinden birisinin bulunmasıdır. Alemiyyet kendisinde müessir olan gayr-i munsarıflarda (s10s4) alemiyyet nekre kılındığı zaman o kelime munsarıf olur. Çünkü alemiyyet; sadece kendisinde alemiyyet şart olan yerler ile bir de adil ve vezn-i fiil ile müessir olarak bulunur. Dolayısıyla alemiyyet nekre kılındığı zaman, alemiyyetin yalnız müessir olarak bulunduğu yerlerde bir sebep, hem şart hem de müessir olarak bulunduğu yerlerde ise hiçbir sebep (illet) olmadan o kelime munsarıf olur. Fakat İmam-ı Sîbeveyh, alemiyyet nekre kılındıktan sonra, daha önceki vasfiyete itibar ederek o kelimenin yine gayr-i munsarıf olabileceğini söylüyor. İmam-ı Ahfeş ise giden bir illete tekrar itibar edilemeyeceğini ifade ediyor. 2

3 Bütün gayr-i munsarıflar (s11s3) lâm-ı tarifle ve muzâf olmakla, kesre ile olan cerri kabul ederler. Merfûât: ( MERFÛÂT (s11s5) ). Failiyyet alameti (rafî) üzerine şamil olan هو مااشتمل على علم الفاعلية isimdir. Dokuz tanedir. Fail merfûâttandır..1 Fail: (s11s6) ( هو مااسند اليه الفعل او شبهه وقدم عليه على جهة قيامه به ) Fiil veya şibih fiilin kendisi ile kâim olması ciheti üzerine binâen, fiil veya şibih fiil kendisi üzerine tekaddüm olunduğu halde, fiil veya şibih fiil kendisine isnat olunan isimdir. Failde asıl olan fiilini takip etmektir. Failin Mef ul Üzerine Tekaddümü Vacip Olan Dört Yer Vardır: (s12s1) 1. Failin failiyyetine, mef ulün mef uliyyetine delalet eden iğrab ve karine özürlendiği zaman 2. Fail fiile bitişik zamir olduğu zaman 3. Fiilin mef ulü illa dan sonra geldiği zaman 4. Fiilin mef ulü illa manasında olan bir şeyden sonra geldiği zaman failin takdimi vaciptir. Mef ulün Fail Üzerine Tekaddümü Vacip Olan Dört Yer Vardır: (s12s4) 1. Mef ul zamiri faile bitişdiği zaman 2. Fail, illa dan sonra vaki olduğu zaman 3. Fail, illa manasında olan bir şeyden sonra olduğu zaman 4. Fail fiile bitişik olmadığı halde, mef ul fiile bitişik zamir olduğu zaman mef ulün takdimi vaciptir. TENAZU (s13s2) İki fiil kendilerinden sonra gelen ism-i zahirde tenazu ettikleri zaman (ki bu tenazu bazı kere failiyyette, bazı kere mef uliyyette, bazen de muhtelif olur.) Basralılar ikinci fiili, Kûfeliler ise birinci fiili amel ettirirler. Eğer sen Basralılar gibi ikinci fiili amel ettirirsen; tenazu failiyyette olduğu zaman birincisinde faili ism-i zahire muvafık olarak zamir getirirsin. Tenazu mef uliyyette olduğunda ise fiilin mef ul yönünden zengin olup olmadığına bakarsın. Eğer zenginse hazfeder, değilse ism-i zahir olarak getirirsin. Kûfeliler gibi birinci fiili amel ettirirsen; tenazu failiyyette olduğunda faili zamir olarak getirirsin. Tenazu mef uliyette olduğunda ise bir mani olmadıkça yine zamir olarak getirirsin. 2.Nâib-i Fail: (s14s4)( كل مفعول خزف فاعله واقيم هو مقامه ). Fail hazfolunup, fail makamına ikame olunan her mef uldür. Bir kelimenin nâib-i fail olmasının şartı, fiilin sigasının meçhul olmasıdır. Alimtü babının ikinci, ağlemtü babının üçüncü mef ulü, mef ul-ü leh ve mef ul-ü meah naib-i fail olamaz. Kelamda mef ul-ü bih bulunduğu zaman nâib-i fail olarak mef ul-ü bih tercih olunur. Mef ul-ü bih bulunmadığı zaman ise bütün mef uller müsavidir. 3

4 هو االسم المجرد عن العوامل الفظية مسندا اليه او الصفة الواقعة بعد حرف النفى والف ( (s15s5) 3.Müpteda: ). İsm-i zahiri rafedici olduğu halde harf-i nefi veya elif-i istifhamdan sonra االستفهام رافعة لظاهر vaki olan sıfat veya müsnedün ileyh olduğu halde lafzi amillerden soyulan isimdir. 4.Haber: (s16s1) ( هو المجرد المسند به المغاير للصفة المذكورة.( Müptedanın tarifinde zikredilen sıfata zıt olan, müsned-ü bih olan ve lafzi amillerden soyulan isimdir. Müpteda normalde marife olan kelimelerden olur. Bazen hususilik vecihlerinden birisiyle (sıfatla, istifhamla, nefiden sonra olmakla, zarf olan haberin tekaddümü ile, mütekellime nisbetle) hususileştiğinde nekreden de olabilir. Haber bazı kere hazfolunur. Zarf vaki olan haberler nahiv alimlerinin ekserisine göre mukadder bir cümle ile tevillidir. Müptedanın Haber Üzerine Tekaddümü Vacip Olan Dört Yer Vardır: (s18s1) 1. Müpteda, kendisi için sadr-ı kelam olan bir şeye şamil olduğu zaman 2. Müpteda ile haber her ikisi de marife oldukları zaman 3. Müpteda ile haber, umumilik ve hususilikte müsavi oldukları zaman 4. Haber müpteda için fiil olduğu zaman, müptedanın takdimi vaciptir. Haberin Müpteda Üzerine Tekaddümü Vacip Olan Dört Yer Vardır: (s18s5) 1. Müfred olan haber, kendisi için sadr-ı kelam olan bir şeyi tezammün ettiği zaman 2. Haber, müptedanın müptedalığını sahih kılıcı olduğu zaman 3. Müptedada haberin müteallikı için zamir olduğu zaman 4. Haber enne-i meftûhanın cümlesinden haber vaki olduğu zaman, haberin takdimi vaciptir. Müpteda Şart Manasını Tezammün Ettiğinde Habere Fa nın Dühûlü Sahih Olurdu. Buralar;(s18s1) Müpteda fiil ile sılelenmiş isim olduğu zaman Müpteda zarf ile sılelenmiş isim olduğu zaman Müpteda fiil ile vasıflanmış nekre olduğu zaman Müpteda zarf ile vasıflanmış nekre olduğu zaman 5.Kane babının ismi 6.İnne babının haberi 7.Cins-i nefi için olan la nın haberi 8.Leyse ye müşabih olan ma ve la nın ismi 9.Nevâsıp ve cevâzımdan hâlî olan fiil-i müzari MENSÛBÂT (s20s1) 4

5 Mensûbat: ( هو مااشتمل على علم المفعولية ). Mef uliyyet alameti (nasp) üzerine şamil olan isimdir. Onüç tanedir. 1.Mef ul-ü Mutlak: (s20s2) ( وهو اسم مافعله فاعل فعل مذكور بمعناه ). Mef ul-ü mutlak manasında olan mezkür fiilin failinin işlemiş olduğu şeyin ismidir. Mef ul-ü mutlak; adet, nevi ve te kit için olur. Bazı kere lafzının gayri de olabilir. Mef ul-ü Mutlağın Amilinin Vücûben ve Semaan Hazfolunduğu Yerler: (s20s8) Sakyen, rağyen, haybeten, ced an, hamden, şükran ve aceben Mef ul-ü Mutlağın Amilinin Vücûben ve Kıyasen Hazfolunduğu YerlerYedidir: (s20s9) 1. Mef ul-ü mutlağın kendisinden haber vaki olmadığı isim üzerine dahil olan, nefi veya nefi manasında olan bir şeyden sonra müsbet vaki olursa, 2. Mef ul-ü mutlak mükerrer vaki olursa, 3. Tekaddüm eden cümlenin manasının eserini izah vaki olursa, 4. Mef ul-ü mutlak manasında olan isim ve o ismin sahibi üzerine şamil olan cümleden sonra ilaç olduğu halde (âzâî fiillerden) teşbih için vaki olursa, 5. Mef ul-ü mutlağın gayriye ihtimali olmayan bir cümlenin manası vaki olursa, 6. Mef ul-ü mutlağın gayriye ihtimali olan bir cümlenin manası vaki olursa, 7. Tesniye vaki olursa, mef ul-ü mutlağın amili vücûben ve kıyasen hazfolunur. 2.Mef ul-ü Bih: (s22s4) ( هو ما وقع عليه فعل الفاعل ). Failin fiili kendisi üzerine vaki olan şeyin ismidir. Dört yerde amili vücûben hazfedilir. Semâan,(s22s8) Münada da, İzmar ala şerîta ti-ttefsir üzere ve Tahzir mevzilerindedir. Münâdâ: (23s1) ( هو المطلوب اقباله بحرف نائب مناب ادعو لفظا او تقديرا.( Lafzan veya takdiren - ed û- makamına kaim olan bir harf sebebi ile dönmesi talep olunandır. Münada, müfret marife olursa ala mâ yürfeu bih mebnidir. Lam-ı istiğâse ile cerdir. Elif-i istiğâse ile meftuhtur. Buraların dışında da mensuptur. Münadada terhim (kısaltma) caizdir. Terhim:(s25s6) Hafiflik için münadanın ahirinde yapılan haziftir. Mendüp: (s26s8) Va veya ya ile kendisi üzerine ağlanılandır. (Mu reb ve mebnilik hususunda münada gibidir.) كل اسم بعده فعل او شبهه مشتغل عنه بضميره او متعلقه لو سلط ( (s27s8) İzmar alâ şerita tit tefsir: ). Herhangi bir isim ki kendisinden sonra fiil veya şibih olur, o fiil veya عليه هو او مناسبه لنصبه şibih fiil de zamirinde veya müteallikında amel etmekle o isimden yüz çevirse, o fiil veya şibih fiil o isim üzerine tekaddüm olunsa elbette o ismi nasp ederdi. Tahzir: (s29s9) ( وهو معمول بتقدير اتق تحذيرا مما بعده او ذكر المحذر منه مكررا.( Muhazzer-u minh mükerrer olduğu halde zikrolunan veya ma ba dinden sakındırmak için -ittekı- fiilinin takdiri ile mamül olandır. 3.Mef ûl-ü Fîh: (s30s5) ( هو ما فعل فيه فعل مذكور من زمان او مكان.( Zaman veya mekandan mezkür fiil kendisinde işlenilen şeyin ismidir. Mef ul-ü fiihin lafzan nasp okunmasının şartı Fî nin gizlenmesidir. Fî, zarf-ı zamanların tamamında (ister zarf-ı zaman-ı müphem olsun, 5

6 isterse mahdud olsun) hazfolunur. Zarf-ı mekan-ı müphemde de hazfolunur. Zarf-ı mekan-ı mahdutta ise hazfolunmaz. 4.Mef ul-ü Leh: (s31s4) ( وهو ما فعل الجله فعل مذكور ). Mezkür fiil kendisi için işlenilen şeyin ismidir. Mef ul-ü leh in lafzan nasp olmasının şartı lam ın gizlenmesidir. Mef ul-ü leh ten lamın hazfinin şartları: Mef ul-ü leh, muallel fiilin (sebebi sorulan fiilin) faili için bir iş olacak, mef ul-ü leh ile muallel fiilin failleri bir olacak, mef ul-ü leh ile muallel fiil meydana gelmekte birbirlerine yakın olacak. 5.Mef ul-ü Meah: (s31s8) ( وهو المذكور بعدالواو لمصاحبة معمول فعل لفظا او معنى.( Lafzan veya manen olan fiilin mamülüne arkadaş olması için vav dan sonra zikrolunan şeydir. 6.Hal: (s32s6) ( مايبين هيئة الفاعل او المفعول به لفظا او معنى ). Lafzan veya manen olan fail ile mef ul-ü bihin hey etini beyan eden şeydir. Halin amili; fiil, şibih fiil ve manayı fiildir. Halin şartı nekre olmaktır..( مايرفع الئبهام المستقر عن ذات مذكورة او مقدرة فى جملة او ماضاها او فى اضافة (s34s3)( 7.Temyiz: Mezkür veya mukadder zattan kararlaşan ibhamiyeti kaldıran şeydir. 8.Müstesna: (s36s1) Muttasıl ve munkatî olmak üzere iki kısımdır. Muttasıl: ( وهو المخرج عن متعدد لفظا او تقديرا باالو اخواتها.( İlla veya kardeşlerinden biriyle lafzan veya takdiren adetlenicinin adedinden çıkarılandır. Munkati: ( وهو المذكور بعد االواخواتها غير مخرج عن متعدد.( Adetlenicinin adedinden çıkarılmadığı halde, illa ve kardeşlerinden sonra zikrolunandır. Dört Yerde Müstesnayı Nasp Okumak Vaciptir: (s36s4) 1. Tam mûcep kelamda sıfatın gayri olan illadan sonra geldiğinde, 2. Müstesna, müstesna-i minh üzerine tekaddüm ettiğinde, 3. Müstesna, müstesna-i munkatî olduğunda, 4. Halâ, adâ, mâ halâ, mâ adâ, leyse ve lâ yekûnü den sonra, nasp okumak vaciptir. Müstesna-i minh mezkür olup, kelam gayr-i mûcep olduğunda nasp caizdir fakat bedel tercih olunur. Müstesna-i minh gayr-i mezkür, kelam da gayr-i mûcep olduğunda amilin iktizasına göre iğraplanır. Müstesna; gayr, sivâ, sevâ ve hâşâ dan sonra cer okunur. İlla da asıl olan istisnalık, gayr kelimesinde de asıl olan sıfatlıktır. Bazı kere illa sıfatlıkta gayr üzerine, bazı kere de gayr istisnalıkta illa üzerine hamledilir. İllâ; hudutsuz nekre bir cemiye tabi olduğu zaman istisnalık özürlendiği için sıfatlıkta gayr kelimesi üzerine hamledilir. 9.Kane ve kardeşlerinin haberi 10.İnne ve kardeşlerinin ismi 11.Cins-i nefi için olan la nın ismi: (s39s8) Amel etmesinin şartları; İsminin nekre olması, muzâf veya şibih muzâf olması, ismi ile arasının faslolunmamasıdır. 6

7 12.Leyse ye müşabih olan ma ve la nın haberi: (s406) Ma ve la nın amel etmesinin şartları: İsimleri ile kendileri arası in ve haberleri dahil hiçbir şeyle faslolunmayacak, menfilikleri illa ile bozulmayacak, la nın bir şartı daha vardır ki ismi nekre olacak. 13.Nevasıptan birisi dahil olan fiil-i müzaridir. MECRÛRÂT (s42s1) Mecrûrât: ( isimdir. ). Muzafün ileyh alameti (cer) üzerine şamil olan هو مااشتمل على علم المضاف اليه Muzâfün İleyh: (s42s2)( كل اسم نسب اليه شئ بواسطة حرف الجر لفظا او تقديرا.( Mecrurda harf-i cerin eseri bâkî olduğu halde lafzan veya takdiren olan bir harf-i cer vasıtasıyla kendisine birşey nispet olunandır. İzafet, lafzıyye ve maneviyye olmak üzere iki kısımdır. İzafet-i Maneviyye: (s42s5) ( ان يكون المضاف غير صفة مضافة الى معمولها.( Muzâf olan kelimenin, mamülüne muzâf olan sıfat-ı sarfiyenin gayrisi olmasıdır. İzafeti maneviyye; eğer muzâfün ileyh marife olursa marifelik, nekre olursa hususilik ifade eder. İzafet-i maneviyyenin şartı, muzafın lam-ı tariften soyulmasıdır. İzafet-i Lafziyye: (s43s3) ( ان يكون المضاف صفة مضافة الى معمولها ). Muzâf olan kelimenin, mamülüne muzâf olan sıfat-ı sarfiye olmasına denir. İzafet-i lafzıyye sadece lafızda hafiflik ifade eder. Sahih veya sahihe mülhak olan bir isim mütekellim ya sına muzâf olduğu zaman ahiri kesrelenir. Mütekellim ya sı ise sakindir veya fetha ile harekelidir. Tevâbî: ( TEVÂBİ (s46s4) ). Her ikisinin iğrabı bir cihetten olduğu halde, kendisinden كل ثان باعراب سابقه öncekinin iğrabı ile olan her ikincidir. Naât: (s46s5) ( تابع يدل على معنى فى متبوعه مطلقا ). Mutlak olarak metbuunda bir mana üzerine delalet eden tabidir. Nââtın faideleri: Tahsis, Tevzîh (izah), medih, zem ve te kittir. Nâât mevsufun hali ile vasıflanırsa on yerde mevsufa mutabakat eder. Bu on yer: Rafî, nasp, cer, Marife, nekre, Müfret, tesniye, cemi, Müzekker ve müenneslikte. Eğer mevsufun müteallikının hali ile vasıflanırsa ilk beş yerde mutabakat eder. Geri kalan beş yerde ise fiil gibidir. 7

8 Atıf: (s48s5) ( تابع مقصود بالنسبة مع متبوعه يتوسط بينه وبين متبوعه احدالحروف العشرة.( On harften birisi tabi ile metbû arasını ortalayan, metbûu ile beraber metbûuna nisbetle kastolunan tabidir. Zamir-i merfûu muttasıl üzerine birşey atfolunacağı zaman evvela munfasıl ile te kitlenir. Zamir-i mecrûr-u muttasıl üzerine birşey atfolunacağı zaman matufta câr iade olunur. Te kîd: (49s9) ( تابع يقرر امرالمتبوع فى النسبة اوالشمول ). Nisbet veya şumulde metbûunun emrini kararlaştıran tabidir. Lafzi ve manevi olmak üzere iki kısımdır: Te kîd-ilafzî: Evvelki lafzın bizzat tekrar etmesidir. Bütün lafızlarda olabilir. Te kîd-i manevi ise belli lafızlarda olur. Bu lafızlar: Nefsühü, aynühü, kilâhüma, kiltâhüma, küllühü, ecmeu, ekteu ve ebsau dur. Zamir-i merfuu muttasıl nefs ve ayn kelimeleri ile te kitleneceği zaman evvela munfasıl ile te kitlenir. Bedel: (s51s6) ( تابع مقصود بما نسب الى المتبوع دونه.( Metbûu kastolunmaksızın, metbûuna nisbetle kastolunan tabidir. Dört kısımdır: 1. Bedel-i kül min el-kül: Bedel ile mübdel-i minhin aynı şey üzerine delalet etmelerine denir. 2. Bedel-i bağz min el-kül: Bedelin, mübdel-i minhin cüz ü olmasına denir. 3. Bedel-i iştimal: Bedel ile mübdel-i minh arasında külliyet ve cüz iyetin dışında bir alaka olmasına denir. 4. Bedel-i galat: Mübdel-i minhi yanlış olarak telaffuz ettikten sonra bedeli zikretmeye denir. Atf-ü Beyan: (s52s6) ( تابع غير صفة يوضح متبوعه ). Metbûunu izah edip sıfatın gayri olan tabidir. 8

9 MEBNÎ (s52s9) Mebnî: ( ماناسب مبنى االصل او وقع غير مركب ). Gayr-i mürekkep olduğu halde vaki olan veya mebnî asla münasip olan isimdir. (Mebnî asıllar dört tane idi. Harf, mazi, basralılara göreemir bigayri llâm ve cümledir.) Mebnînin hükmü; amiller değiştiğinde kelimenin ahirinin değişmemesidir. Mebnînin lakapları: Zamme, fetha, kesre ve vakıftır. Mebnîler: Muzmarât, Esma-i işârât, mevsûlât, esmâ-i ef âl, esvât, mürekkebât ve baz-ı zuruf tur. Muzmarât: (s53s5) Lafzan, manen veya hükmen zikri tekaddüm eden gaip veya muhatap veya mütekellim için vazolunan isimdir. Zamirler muttasıl ve munfasıl olmak üzere iki kısımdır. Merfû ve mensup zamirleri hem muttasıl hem munfasıl olurken mecrur zamirleri sadece muttasıl olurlar. Toplam beş kısımdırlar: (s54s1) 1. Zamir-i merfûu muttasıllar: Darabe, darabâ, darabû, darabet, darabetâ, darabne, darabte, darabtümâ, darabtüm, darabti, darabtümâ, darabtünne, darabtü, darabnâ 2. Zamir-i merfûu munfasıllar: Hüve, hümâ, hüm, hiye, hümâ, hünne, ente, entümâ, entüm, enti, entümâ, entünne, ene, nahnü 3. Zamir-i mensûb-u muttasıllar: Darabehû, darabehümâ, darabehüm, darabehâ, darabehümâ, darabehünne, darabeke, darabekümâ, darabeküm, darabeki, darabekümâ, darabekünne, darabenî, darabenâ 4. Zamir-i mensûb-u munfasıllar: İyyâhü, iyyâhümâ, İyyâhüm, iyyâhâ, iyyâhümâ, iyyâhünne, iyyâke, iyyâkümâ, iyyâküm, iyyâki, iyyâkümâ, iyyâkünne, iyyâye, iyyânâ 5. Zamir-i mecrûr-u muttasıllar: Lehû, lehümâ, lehüm, lehâ, lehümâ, lehünne, leke, lekümâ, leküm, leki, lekümâ, lekünne, lî, lenâ Zamirler normalde munfasıl olarak gelmez ancak muttasıl özürlendiği zaman munfasıl olarak gelir. Zamirin muttasıl gelmesi özürlenip munfasıl olarak geldiği yerler: (s54s7) Zamir amili üzerine tekaddüm ettiğinde Bir faideden dolayı zamirle amili arasını ayırmakla 9

10 Zamirin amilini hazfetmekle Zamirin amili amili manevi olduğunda Zamir zamir-i merfu olup amili harf olduğunda Sahibinin gayrisi üzerine cereyan eden bir sıfat zamire isnat olunduğunda Zamir-i Fasıl: (s56s5) Haberin sıfata karışma ihtimali olan yerlerde, müpteda ile haber arasına haberin sıfata karışmasını önlemek için bir merfû zamiri getirilir. Bu zamire, haberin sıfat mı yoksa haber mi olduğunu ayırdığı için zamir-i fasıl denir. Zamir-i şân (kıssa):(s57s2) Bazen cümlelerin evvelinde bir gaip zamiri gelir. Ve bu zamirler kendisinden sonra gelen cümle ile tefsir olunur. Böyle zamirlere müzekkerse zamir-i şân, müennesse zamir-i kıssa denir. Esmâ-i İşârât: (s57s7) Müşârun ileyh için vazolunan isimlere denir. Esmâ-i işaretler: Zâ, zâni, zeyni, tâ, tâni, teyni, ülâi, zî, tî, tih, zih, tihî, zihî, zâke, zâkünne, zânikünne... Eama-i işaretlerden zâ, yakını işaret içindir. Zâlike, uzağı işaret içindir. Zâke ise orta mesafeyi işaret içindir. İsm-i Mevsul: (s58s8) Başlı başına bir cüz olmayıp ancak sıle ve âid ile bir cüz olan isimdir. İsm-i mevsuller: Ellezî, elletî, ellezâni, elletâni, ülâ, ellezîne, ellâî, ellâi, ellâyi, ellâtî, ellevâtî, men, mâ, eyyün, eyyetün... Ellezî ile haber vermenin şartları: (s59s6) Ellezîyi cümlenin başına getirmek Muhber-i anh (kendisinden haber verilen) mevziine ellezîye râcî zamir getirmek Muhber-i anhı haber olarak tehir etmektir. Bu üç şeyden birisi özürlendiği zaman haber vermek te özürlenir. Ellezî ile haber vermenin özürlendiği yerler:(s60s1) Zamir-i şân da Sıfatsız mevsufta Mevsufsuz sıfatta Amil olan mastarda Hal de Ellezînin gayriye raci olan zamirde Ellezînin gayriye raci olan zamire şamil olan isimde haber vermek özürlenmiştir. Mâ-i İsmiyye: (s60s5) İsim olan mâ; mevsûle, istifhamiyye, şartiyye, mevsûfe, şey manasına tâmme ve sıfat olur. Esmâ-i Ef al: (s61s2) Mazi veya emir manasında olan isimlerdir. Ruveyde, heyhâte, zâke gibi Esvât: (s62s1) Kendisi ile bir ses hikaye olunan veya hayvanlara seslenilen bütün lafızlardır. Mürekkebât: (s62s2) Aralarında nisbet olmayan iki kelimeden meydana gelen her isimdir. Kinâyât: (s62s6) Kem ve kezâ adet içindir. Keyte ve zeyte hadis içindir. Kem-i istifhamiyyenin mümeyyizi, müfret mensuptur. Kem-i haberiyenin mümeyyizi ise müfret mecrur veya mecmû mecrurdur. Zurûf: (63s7) İzafetten kesilen zarflar da mebniyyâttandır. Kablü, ba dü, haysü, izâ, iz, eyne, ennâ, meta, eyyâne, keyfe, müz, münzü, ledâ, ledün vs... Marife: (s65s5) ( ماوضع لشيء بعينه ). Muayyen birşey için vazolunan isimdir. Marifenin nevileri altıdır: 1. Muzmarât 10

11 2. Alem 3. Esmâ-i işarât 4. Mevsûlât 5. Lâm-ı tarifle ve nida harfiyle marife olanlar 6. Bu beşten birisine izafet-i maneviyye ile muzâf olan kelimelerdir. Marifelerin marifelik dereceleri de bu sıralamaya göredir. Nekre: (s65s5) ( ماوضع لشيءال بعينه ). Gayr-i muayyen birşey için vazolunan isimdir. Alem: (s65s7) Bir vazı ile, gayrısına şamil olmadığı halde muayyen birşey için vazolunan isimdir. Esmâ-i Adet: (s66s1). Eşyanın fertlerinin miktarı için vazolunan lafızlardır. Arapçada adetlerin asılları oniki dir. Bunlar; birden ona kadar olanlar, mie (yüz) ve elf (bin) dir. Müzekker-Müennes: (s69s3) ( مافيه عالمة التانيثلفظا او تق ا دير ). Lafzan veya takdiren kendisinde müennes alameti bulunan kelimeye müennes, bulunmayana da müzekker denir. Müennes alametleri üçtür: Ta-ü te nis, elif-i maksûre ve elif-i memdûdedir. Müennes hakiki ve lafzi olmak üzere iki kısımdır. Hayat sahiplerinden karşısında erkeği bulunana müennes-i hakiki, bulunmayana ise müennes-i lafzi denir. Tesniye: (s70s3) Müfredinin cinsinden olduğu halde, müfredi ile beraber, müfredinin misline delalet etmesi için müfredinin ahirine meksür bir nun ile mâ kabli meftuh elif veya ya bitişendir. Zeydâni ve zeydeyni gibi Mecmû (cemi): (s71s1) Değişikliklerden bir değişiklik ile müfredinin harfleri ile kastolunan fertler üzerine delalet edendir. Cemi Müzekker Salim: (s71s4) Müfredinin cinsinden olduğu halde, müfredi ile beraber, daha fazlası üzerine delalet etmesi için müfredinin ahirine meftuh bir nun ile mâ kabli mezmum vav veya ma kabli meksur ya bitişendir. Dâribûne ve dâribîne gibi Cemi Müennes Salim: (s72s6) Müfredinin ahirine elif ve ta bitişendir. Müslimât gibi Cemi Mükesser: (s73s1) Müfredinin binası cemisinde değişendir. Ricâl gibi. Cemi kıllet vezinleri: Ef ulün, ef âlün, ef ıletün, fiğletün, fâilûne, fâilâtün dür. Mastar: (s73s) ( اسم الحدث الجارى على الفعل ). Fiil üzerine cereyan eden hadesin ismidir. Sülasi mastarları semaî, diğerleri kıyasîdir. İsm-i Fail: (s74s2) ( ماشتق من فعل لمن قام به بمعنى الحدوث ). Hudüs manasına olduğu halde fiil kendisi ile kaim olan zat için fiilden müştak kılınan isimdir. İsm-i Mef ul: (s75s4) ( مااشتق منفعل لمن وقع عليه الفعل ). Fiil kendisi üzerine vaki olan zat için fiilden müştak kılınan isimdir. İsm-i Fail ve İsm-i Mef ulün Amel Etmesinin Şartları: (s75) 1. Eğer lâm-ı tarifli ise musağğar (ism-i tesğir) ve mevsuf (sıfatı olan bir kelime) olmamalıdır. 2. Lâm-ı tarifsiz ise bu iki şartla beraber beş şeyden birine itimat etmelidir: a. Müpteda b. Mevsuf c. Zilhal d. İstifham e. Nefi 3. Mef ul-ü bihi nasbedebilmek için hale veya istikbale delalet etmelidir. 11

12 Sıfat-ı Müşebbehe: (s75s8) ( ماشتق من فعل لمن قام به بمعنىالحدوث ). Sübût manasına olduğu halde fiil kendisi ile kaim olan zat için lazım fiilden müştak kılınandır. İsm-i Tefdıl: (s77s7) ( ماشتق من فعل لموصوف بزيادة على غيره ). Gayrısı üzerine bir ziyade ile mevsuf için olduğu halde fiilden müştak kılınan isimdir. İsm-i Tefdıller, levn ve ayıp olmayan sülasiden yapılır. İsm-i Tefdılin Amel Etmesinin Şartları: (s77s8) İsm-i tefdıl mef ul-ü bihte amel etmez, bu şartlar failde amel etmesinin şartlarıdır; İsm-i tefdıl lafzan ma kablinden sıfat olacak, Manen ma cera aleyhin müteallikı için sıfat olacak, Kendi nefsine itibarla müfaddal olacak, Başkasına itibarla müfaddalün aleyh olacak, Kelam menfi olacak FİİL (s80s3) Fiil: ( مادل على معنى فى نفسه مقترن باحداالزمنةالثالثة ). Üç zamandan birine yakın olmaksızın kendi nefsinde bir mana üzerine delalet eden kelimedir. Fiilin hâssaları: (s80s5) Kad, sin, sevfe ve cevâzımın dahil olması, ahirine sakin müennes ta sının bitişmesi vs... Fiil-i Mazi: (s80s6) ( مادل على زمان قبل زمانك ). Senin zamanından evvelki zamana delalet eden fiildir. Fiil-i Müzari: (s80s8) ( مااشبه االسم باحد حروف نايت لوقوعه ا مشترك ). Neeyte harflerinden biriyle isme benzeyen fiildir. Fiil-i müzari; en, len, key, izen ile nasp okunur. Ayrıca gizli en ile de nasp okunabilir. En- hatta, lam-ı key, lam-ı cuhûd, fe, vav ve ev den sonra gizlenir. Fiil-i müzari; lem, lemmâ, emir lâmı, nehi la sı, in, mehmâ, mâ, men, eyne, metâ, ennâ, eyyü, haysümâ, izmâ, izâ mâ. Müzari gizli in ile de nasp olabilir. İn- ise; emir, nehi, istifham, temenni ve arazdan sonra gizlenir. Emir: (s86s4) ( صيغة يطلب بها الفعل من الفاعل المخاطب ). Muzaraat harfini hazfetmekle muhatap failden fiil kendisi ile talep olunan sîgadır. Müteaddî: (s87s6) Anlaşılması bir müteallak üzere muhtaç olan fiildir. Müteaddi fiillerin bazıları bir, bazıları iki, bazıları da üç mef ule müteaddi olurlar. Lazım: Anlaşolması bir müteallaka muhtaç olmayandır. Ef al-i Kulubun Hassaları: (s88s5) İki mef ulünden birisi zikrolunduğu zaman diğeri de zikrolunur. Ef al-i kulub iki mef ul-ü arasını ortaladığında veya her ikisinden de sonra geldiğinde amel etmesi de, amelden bozulması da caizdir. Tağlik vaki olması da caizdir. Ef al-i kulubun fail ve mef ulünün bir manada muttasıl iki zamir olması caizdir. Ef âl-i Nâkısa: (s89s4) Faili bir sıfat üzerine kararlaştırmak için vazolunan fiillerdir. Kâne, sâra Nakıs fiillerin merfûuna isim, mensûbuna da haber denir. Nakıs fiillerin tamamının haberlerinin isimleri üzerine tekaddüm etmesi caizdir. Kendileri üzerine tekaddüm hususunda ise üç kısımdır. Birinci kısım kane den râha ya kadar olanlardır ki bunların haberleri kendileri üzerine tekaddüm edebilir. İkincisi evvelinde mâ lafzı olanlardır. Bunların haberleri kendileri üzerine tekaddüm edemez. Üçüncüsü ise ihtilaflı olup leyse dir. Bazılarına göre leyse nin haberi kendisi üzerine tekaddüm eder, bazılarına göre de edemez. Ef âl-i Mukârabe:(s91s5) Racâen, husûlen veya ahzen fiih olarak haberi faile yaklaştırmak için vazolunan fiillerdir. Asâ, kâde, dafika, kerabe, ceale, ehaze vs... Fiil-i Taaccüp: (s92s7) Taaccüp inşası için vazolunan fiillerdir. Taaccüp için iki sîga vardır: Mâ ef alehü ve ef ıl bihi Fiil-i taaccüpler gayr-i mutasarrıftır. 12

13 Ef âl-i medih ve Zemm: (s93s6) Medih ve zemm inşası için vazolunan fiillerdir. Niğme, bi se gibi. Ef al-i medih ve zemmin amel etmesinin şartları: Faillerinin lam-ı tarifli olması veya lam-ı tarifli kelimeye muzaf olması veyahut ta nekre ile temyizlenmiş zamir olmasıdır. Medih ve zemm fiillerinden sonra bir mahsus zikrolunur. Bu mahsus müpteda, mâ kabli de haberdir veya mahzüf müptedanın haberidir. HARF (s94s8) Harf: ( مادل على معنى فى غيره ). Gayrısında bir mana üzerine delalet eden kelimedir. Harfler, fiil ve isimle bir mana ifade ederler. Harf-i Cer: (s95s1) ( ماوضع الفضاء بفعل او معناه الى ما يليه ). Fiil veya manayı fiili kendisini takip eden şeye bağlamak için vazolunan harflerdir. Yirmi tane harf-i cer vardır. 1. Be 2. Min 3. İlâ 4. An 5. Alâ 6. Lam 7. Fî 8. Kâf 9. Hatta 10. Rubbe 11. Vavül-kasem 12. Ta ül-kasem 13. Hâşa 14. Müz 15. Münzü 16. Halâ 17. Adâ 18. Levlâ 19. Keyme 20. Lealle Hurûf-u Müşebbehe Bil fiil: (s98s2) Fiile benzeyen harfler demektir ki altı tanedirler: 1. İnne 2. Enne 3. Keenne 4. Lâkinne 5. Leyte 6. Lealle Elif-Nun maddesinin kesre okunduğu yerler: (s98s8) İbtida (başlangıç) mevkiinde Zandan ârî (soyulmuş) kavil maddesinden sonra Sıle mevkiinde Elif-Nun maddesinin fetha okunduğu yerler: (s98s9) Fail mevkiinde Mef ul mevkiinde Müpteda mevkiinde Muzafün ileyh mevkiinde Lev den sonra Levla dan sonra İkisinin de (kesre-fetha) caiz olduğu yerler: (s99s2) Fa-i ceza dan ve İzâ-i müfâcee den sonra Atıf Harfleri: (s101s1) On tanedir: 1. Vav 2. Fe 3. Sümme 4. Hattâ 5. Ev 6. İmmâ 7. Em 8. Lâ 9. Bel 10. Lâkin Tenbih harfleri: Elâ, emâ, hâ Nidâ harfleri: Yâ, eyâ, heyâ, ey, hemze Îcâb harfleri: Neam, belâ, iy, ecel, ceyr, inne 13

14 Ziyade harfleri: İn, en, mâ, lâ, min, be, lâm Tefsir harfleri: Ey, en Mastar harfleri: Mâ, en, enne Tahdîd harfleri: hellâ, ellâ, levlâ, levmâ Tevekkû harfi: Gad İstifham harfleri: Hemze, hel Şart harfleri: İn, lev, emmâ Redî harfi: Kellâ Tenvin: (s106s4) ( نون ساكنة تتبع حركة االخر اللتئكيد الفعل ). Fiili te kit için değil de kelimenin ahirinin harekesine tabi olan sakin nun dur. Tenvin beş kısımdır: Tenvin-i temekkün, tenkîr, ıvaz, mukabele ve terennüm 14